ប្រវត្តិល្ខោនខោល ឬភាណីរបស់កម្ពុជា
យោងតាមសៀវភៅ «ទស្សនីយភាពខ្មែរ» អត្ថាធិប្បាយថា ពាក្យថា «ខោល» ឬ «ល្ខោនខោល» បើតាមសង្ឃដីការបស់សម្តេចព្រះសង្ឃរាជជួន ណាត ដែលបានកត់ទុកក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ បោះពុម្ពផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនា
យោងតាមសៀវភៅ «ទស្សនីយភាពខ្មែរ» អត្ថាធិប្បាយថា ពាក្យថា «ខោល» ឬ «ល្ខោនខោល» បើតាមសង្ឃដីការបស់សម្តេចព្រះសង្ឃរាជជួន ណាត ដែលបានកត់ទុកក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ បោះពុម្ពផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនា
យោងតាមសៀវភៅ «ទស្សនីយភាពខ្មែរ» អត្ថាធិប្បាយថា ពាក្យថា «ខោល» ឬ «ល្ខោនខោល» បើតាមសង្ឃដីការបស់សម្តេចព្រះសង្ឃរាជជួន ណាត ដែលបានកត់ទុកក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ បោះពុម្ពផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនាបណ្ឌិត្យឆ្នាំ១៩៦៧ ត្រង់ទំព័រ១០២ថា ៖ ខោលគឺជាពួកល្ខោនប្រុស រឿង«រាមកេរ្តិ៍ » ។
ចំពោះលោកហ្សក សឺដេស វិញ បើតាមប្រសាសន៍របស់លោកដែលសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទវិចិត្រសិល្បៈបានស្រង់យកមកចុះក្នុងកម្រងសិក្សាកថា «Annale de l’ URBA No 1» បោះពុម្ពឆ្នាំ១៩៦៧ ត្រង់ទំព័រ១៥៧ថា៖ Le mot Khol serait celui queles Cambodgiens emploient pour désigner une variété des grands singes ។
ដូច្នេះសម្រាប់លោកសឺដេស ល្ខោនខោលគឺជា «ល្ខោននៃរបាំស្វា» ។
ចំណែកអ្នកឧកញ៉ាទេពពិទូរ ក្រសេមគន្ថបណ្ឌិតវិញ នៅក្នុងទស្សនាវដ្តីកម្ពុជសូរិយាលេខ៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤៨ លោកបានពោលថា៖ «ចំណែកល្ខោនខោលនោះ គេកំណត់លេងចំពោះតែរឿងដែលទាក់ទាមដោយរឿងព្រះជាម្ចាស់គឺព្រះឥសូរ ព្រះនារាយណ៍ ដែលជាព្រះក្នុងសេយ្យសាស្ត្រ គឺលេងរឿងអវតា «បែងភាគ» របស់ព្រះជាម្ចាស់ដូចរឿងរាមកេរ្តិ៍ «រាមាយណៈ» សឹងជាប្រវត្តិរបស់ព្រះជាម្ចាស់នោះដើម្បីប្រកាសកិត្តិគុណ សេចក្តីខ្លាំងពូកែ និងក្លាហានព្រះជាម្ចាស់ និងអ្នកដែលព្រះជាម្ចាស់បានបែងភាគឱ្យមកកើត ដូចយ៉ាងព្រះរាមតាមក្បួនថា លេងរឿងដូច្នេះជាហេតុឱ្យកើតមង្គលសួស្តី ដល់អ្នកលេង និងជាទីប្រោសប្រាណរបស់ព្រះជាម្ចាស់ ទើបគេនិយមលេងមកដល់ឥឡូវនេះ»។
ឯពាក្យខោលក្នុងជីវភាពប្រជាជនកម្ពុជាវិញ គេនិយមប្រើពាក្យនេះសម្រាប់សម្គាល់គោ ឬក្របីដែលមានស្នែងខ្លី ហើយខុបចុះក្រោម ឬក៏សម្គាល់សត្វកន្ទុយខ្លី ឬបើមិនដូច្នោះទេ បើកាលណាគេនិយាយថា៖ ធ្វើអ្វីមួយខោលតែម្តង… នោះបានសេចក្តីថា ធ្វើអ្វីមួយនោះ គឺធ្វើដោយឥតបានព្រាងទុក ឬគិតទុកជាមុនឡើយ ពោលគឺគិតឃើញភ្លាម ឬជួបភ្លាមធ្វើភ្លាមតែម្តង ។
សម្តីរបស់លោកអ្នកប្រាជ្ញបណ្ឌិត និងការនិយមរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា ក្នុងការសម្គាល់ខោល ឬល្ខោនខោលនេះ មានន័យសមរម្យល្អណាស់ ព្រោះបើយើងពិនិត្យមើលទម្រង់ល្ខោនខោល ដែលសេសសល់ដល់យើងសព្វថ្ងៃនេះ យើងឃើញថា៖ ល្ខោនខោល គឺជាល្ខោនពាក់មុខ អ្នករាំធ្វើកាយវិការឥតព្រាងទុកជាមុន ដើម្បីត្រាប់ពាក្យសម្តី របស់អ្នកពោល ដែលជាអ្នកមាននាទីដឹកនាំរឿង និងរៀបរាប់រឿង ។ ទម្រង់នេះសម្តែងបានតែរឿងរាមកេរ្តិ៍មួយគត់ ដែលជារឿងពោរពេញទៅដោយតួអង្គយក្សហើយនិងស្វា។ ឯការសម្តែងវិញ គឺធ្វើឡើងក្នុងពិធីត្រស្តិសង្ក្រាន្ត គឺពិធីផ្តាច់ឆ្នាំចាស់ចូលឆ្នាំថ្មី ៖ រាំដើម្បីបំបាត់ឧបទ្រពចង្រៃនៃឆ្នាំចាស់ ហើយសុំទេវតាឆ្នាំថ្មី និងវត្ថុសក្តិសិទ្ធិទាំងអស់ជួយប្រទានស័ព្ទសាធុការពរ សេចក្តីសុខចម្រើន សិរីសួស្តី ជ័យមង្គល សុំឱ្យបានប្រកបនឹងសុភមង្គល និងសំបូររុងរឿងក្នុងជីវភាពជាប្រចាំរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា និងមានពេលខ្លះពេលដែលស្រុកទេសជួបវិបត្តិគ្រោះរាំងស្ងួត គេក៏រាំល្ខោនខោលដើម្បីសុំទឹកភ្លៀងផងដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀត ទម្រង់ល្ខោនខោលនេះ ជាទម្រង់ដែលមានសុទ្ធតែសិល្បករប្រុសៗជាអ្នករាំ សូម្បីតែតួអង្គស្រីដូចជាតួនាងសីតា នាងមណ្ឌោគិរី នាងបុញ្ញកាយ ឬនាងសុវណ្ណមច្ឆាក៏ដោយ ។
ទម្រង់ល្ខោននេះ បានបន្សល់នូវចម្ងល់ដ៏យូរលង់មួយនៅក្នុងអារម្មណ៍របស់ប្រជាជនកម្ពុជា។ គេច្រើនចោទសួរថា តើមកពីហេតុអ្វីបានជាចាស់បុរាណខ្មែរយកសិល្បករប្រុសមកឱ្យដើរជាតួស្រីដូច្នេះ ?
ចំពោះសំណួរខាងលើនេះ យើងមិនឃើញមានចម្លើយណាឆ្លើយបានច្បាស់លាស់ ឬក៏កត់ត្រាទុកជាលាយលក្ខណ៍អក្សរទេ ។ ប៉ុន្តែជាទូទៅយើងសង្កេតឃើញមានមតិពីរ ដែលទាក់ទិនទៅនឹងសំណួរនេះ ហើយបានក្លាយទៅជាការនិយមនិយាយបន្តគ្នាតាំងពីយូរណាស់មកហើយរហូតដល់សព្វដែលថ្ងៃនេះ។
មតិទី១ នោះបាននិយាយថា ហេតុដែលនាំឱ្យមានទម្រង់ល្ខោនមួយមានសុទ្ធតែសិល្បករប្រុសជាអ្នករាំនោះ គឺកើតឡើងដោយសារមានវិបត្តិខាងសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា ពិសេសក្នុងកាលវេលាដែលមានទំនាស់សាសនារវាងព្រះពុទ្ធសាសនា និងព្រហ្មញ្ញសាសនា ។
ពួកស្រីរបាំនៃល្ខោនក្បាច់បុរាណ ឬល្ខោនព្រះរាជទ្រព្យ ដែលក្នុងសម័យអង្គរ គេហៅថា «រមាំ» មានដើមកំណើតតាំងពីមុនការចាប់បដិសន្ធិនៃលទ្ធិទេវរាជ «Culte du Dieu Roi» ដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ៨០២ទៅទៀត ហើយពេលដែលខ្មែរគោរពលទ្ធិទេវរាជ គេនិយមហៅស្រីរបាំទាំងនោះថា «ទេវទាសី » ជាស្រីរបាំនៃព្រះវិហារខាងព្រហ្មញ្ញសាសនា រួចបន្តតួនាទីជាស្រីរបាំនៃព្រះវិហារខាងព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧(១១៨១-១២១៨) ដូចមានឯកសារខ្លះអាចឱ្យយើងដឹងថា ក្នុងពេលនោះនៅប្រាសាទតាព្រហ្មមានស្រីរបាំចំនួន៦១៥នាក់ និងនៅប្រាសាទព្រះខ័ន ស្រីរបាំមានចំនួនរហូតដល់ទៅ១.០០០នាក់ឯណោះ ។
ក្រុមអ្នករបាំទាំងអស់នោះ មានតួនាទីសំខាន់ណាស់ គឺជាអ្នកដែលមានភារកិច្ច ចម្លងពាក្យបណ្តឹង ពាក្យបន់ស្រន់ ពាក្យឧទ្ទិសទាំងឡាយពីឋានមនុស្សលោកទៅឋាននៃព្រះ គឺឋានសួគ៌ ឋានត្រៃត្រឹង្សហើយពាំនាំនូវស័ព្ទសាធុការពរពីឋានសួគ៌ ចុះមកប្រោះព្រំដល់ឋានមនុស្សលោកវិញ ។ អ្នកទាំងនោះសុទ្ធតែជាស្រីបរិសុទ្ធមិនមានប្រឡាក់ប្រឡូសអ្វីនឹងគ្រឿងមន្ទិលសៅហ្មងទាំងខាងផ្លូវកាយ វាចា ចិត្ត តាមបែបមនុស្សសាមញ្ញឡើយ ។ លុះមកដល់ពេលប្រទេសជាតិជួបវិបត្តិខាងសាសនា ពិសេសក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៨ (១២៤៣-១២៩៥) ? ដែលមានប្រតិកម្មយ៉ាងខ្លាំងក្លា របស់អ្នកកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា សិវៈនិយម ពួកនេះបានកោសលុបរូប ឬបំផ្លាញព្រះពុទ្ធសាសនា បដិមា ផ្សេងៗជាច្រើន នៅប្រាសាទបាយ័ន និងទីដទៃទៀត ។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះទេ ដើម្បីប្រឆាំងនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងសម័យនោះ ពួកអ្នកកាន់អំណាច មានមន្ត្រី ធំៗ ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង បានបង្ខំរួមរស់ស្នេហាជាមួយស្រីរបាំ «ពួកទេវទាសី» ក្បត់ទំនៀមមុន… ហើយប្រហែលជាចាប់តាំងពីពេលនោះមកហើយ ដែលគេឃើញមានការនិយមរបស់ពួកមន្ត្រីក្នុងព្រះបរមរាជវាំងដណ្តឹងយកស្រីរបាំធ្វើភរិយារបស់ខ្លួន ។ គេឃើញមានសេសសល់ជាក់ស្តែង ក្នុងសង្គមកម្ពុជា រហូតមកដល់ពេលមុនសង្គ្រាមឆ្នាំ១៩៧០ផ្ទុះឡើងបន្តិច ។
អាស្រ័យដោយការមិនពេញចិត្តនឹងអំពើទាំងនោះ គ្រូរបាំបុរាណ ធំៗនៃជំនាន់អង្គរនោះដែលជាអ្នកកាន់ និងគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយសុទ្ធតែជាអ្នកដែលបានខិតខំ ចំណាយអស់កម្លាំងកាយ កម្លាំងប្រាជ្ញា និងទេពកោសល្យរបស់អាត្មាខ្លួនបង្ហាត់បង្ហាញ អប់រំសិល្បការិនីរបាំឱ្យបានល្អ បានល្បី ដើម្បីបម្រើព្រះពុទ្ធសាសនា ទៅតាមសទ្ធាជ្រះថ្លារបស់ខ្លួន ក៏បានដកខ្លួនថយរត់គេចទៅជ្រករស់នៅជាមួយប្រជារាស្ត្រជាពុទ្ធសាសនិក ពិសេសគឺយកអារាមខាងពុទ្ធសាសនាជាបង្អែក ហើយបង្កើតទម្រង់ល្ខោនថ្មីមួយប្រភេទទៀត ដែលមានសុទ្ធតែ ប្រុសៗ ជាអ្នករាំ ដើម្បីចៀសវាងកុំឱ្យអ្នកកាន់អំណាចទាំងឡាយបំផ្លាញសិល្បៈរបស់ខ្លួនបានទៀត ។
ការអធិប្បាយខាងលើនេះ គឺជាហេតុផលនានាដែលមតិទី១ បានលើកយកមកសំអាងដើម្បីបញ្ចប់អំពីការកកើតនៃទម្រង់ល្ខោនប្រុស ដែលចេញមកពីប្រភពតែមួយ គឺចេញពីល្ខោនក្បាច់បុរាណខ្មែរ ឬល្ខោនព្រះរាជទ្រព្យ ដែលមានសុទ្ធតែសិល្បការិនីជាអ្នករាំ សូម្បីតែតួអង្គប្រុសក៏ដោយនោះ ។
រីឯមតិទី២វិញ ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងចម្ងល់ដែលថាតើហេតុអ្វីបានជាចាស់បុរាណខ្មែរយកសិល្បករ ប្រុសៗ ឱ្យរាំជាតួស្រី នៅក្នុងទម្រង់ល្ខោនពាក់មុខដូច្នេះ ? ឬក៏និយាយអំពីដើមកំណើតនៃល្ខោនខោលនោះ ? គេតែងតែលើកយកវិបត្តិនៃព្រះរាជវង្សស្តេចខ្មែរ ពិសេសគឺការប្តូររាជវង្សពីវង្សវរ្ម័នមកវង្សព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមដែលជាអតីតកសិករដាំត្រសក់មានរសជាតិផ្អែមពិសេសជាងគេ មកធ្វើជាទីសំអាង ។
នៅសម័យកាលមិនយូរប៉ុន្មាន មុនពេលដែលព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមបានឡើងសោយរាជ្យ ប្រទេសកម្ពុជាបានជួបវិបត្តិសាសនាមួយយ៉ាងធ្ងន់ ដែលជាហេតុធ្វើឱ្យស្តេចផែនដី និងមន្ត្រី ធំៗដែលកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងប្រជានុរាស្ត្រទៅទៅ ដែលនិយមគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាឃ្លាតឆ្ងាយពីគ្នា ។ តាត្រសក់ផ្អែមជាកសិករ និងជាពុទ្ធសាសនិកម្នាក់ដែលមានប្រជាប្រិយភាពធំធេងក្នុងចំណោមប្រជារាស្ត្រ ព្រោះគាត់ជាមនុស្សស្លូតបូត ហើយឆ្លាតវាងវៃផង ។ ក្នុងការសម្រាកពីមុខរបរចិញ្ចឹមជីវិត តាត្រសក់ផ្អែមតែងតែនាំអ្នកស្រុកលេងមហោស្រពនានា ដែលនាំឱ្យកេរ្តិ៍ឈ្មោះរបស់គាត់កាន់តែល្បី និងមានអ្នកស្រុកជិតឆ្ងាយ គោរព ស្រឡាញ់គាត់យ៉ាងច្រើនទៀតផង ។ ថ្ងៃមួយដោយឃើញថា ភោគផលកសិកម្មរបស់គាត់បានផលល្អ តាត្រសក់ផ្អែមក៏បេះត្រសក់ខ្លួនយកទៅថ្វាយព្រះរាជា និងបាននាំមហោស្រព គឺល្ខោន របាំនានា ទៅសម្តែងថ្វាយស្តេចផែនដីទៀតផង ។ ព្រះរាជាទ្រង់សព្វព្រះរាជហឫទ័យនឹងត្រសក់ដែលមានរសជាតិផ្អែមឆ្ងាញ់ពិសេសរបស់គាត់ណាស់ ហើយក៏ទ្រង់ចេញព្រះរាជបញ្ជាហាមមិនឱ្យតាត្រសក់ផ្អែមបេះត្រសក់យកទៅលក់ដូរ ឬក៏ឱ្យទៅអ្នកណាម្នាក់ឡើយ ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះដើម្បីរក្សាចម្ការត្រសក់នេះ ព្រះរាជាបានប្រទានលំពែងមួយដែលស្លឡើងដោយថ្មកាយសិទ្ធិ គឺជាលំពែងដ៏មានឫទ្ធិដល់តាត្រសក់ផ្អែម ។ ដើម្បីសាកល្បងថា តើតាត្រសក់ផ្អែមមានភក្តីភាពចំពោះបន្ទូលរបស់ព្រះអង្គ ឬក៏អត់ ? យប់មួយនោះព្រះអង្គទ្រង់គង់លើសេះជាជំនិះ ហើយទ្រង់នាំទាំងពលសេនាឯទៀតទៅឃ្លាំមើល រួចលបចូលទៅក្នុងចម្ការត្រសក់ ។
គាប់ជួនពេលនោះ តាត្រសក់ផ្អែមកំពុងតែមើលមហោស្រពស្រាប់តែក្រឡេកទៅឃើញមនុស្សលួចចូលក្នុងចម្ការ គាត់នឹកគិតថាជាចោរ ក៏លើកលំពែងឡើង ហើយពួយទៅក្នុងចម្ការត្រង់កន្លែងដែលមនុស្សលបចូលនោះ ។ លំពែងបានហោះទៅចាក់ត្រូវចំព្រះរាជាសុគតក្នុងពេលនោះទៅ ។ ដោយព្រះរាជាអង្គនោះគ្មានព្រះរាជបុត្រនឹងស្នងរាជបន្តពីព្រះអង្គ…ពួកសេនាបតីមន្ត្រីទាំងពួង ក៏លើកតាត្រសក់ផ្អែមឱ្យឡើងសោយរាជ្យ ។
ដោយសារដើមកំណើតរបស់ព្រះអង្គជាតិជាកសិករ និងជាពុទ្ធសាសនិក ចូលចិត្តពលកម្ម ស្រឡាញ់ធម្មជាតិ ស្រណោះស្រណោកជីវភាពស្រែចម្ការ ដែលព្រះអង្គធ្លាប់បានភពព្រសព្វរាល់ថ្ងៃ ក្នុងពេលបានឡើងសោយរាជ្យក្នុងបុរីមហានគរ ព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមបានចាត់ចែងឱ្យសិល្បករ ជំនិតៗរបស់ព្រះអង្គច្នៃប្រឌិតបង្កើតស្នាដៃសិល្បៈដែលមានភាពស្វាហាប់ ហើយលើកយករឿងរាមកេរ្តិ៍ដែលជារឿងមានប្រជាប្រិយភាពធំធេងក្នុងសង្គមខ្មែរ ទាំងក្នុងចំណោមអ្នកកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ទាំងអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា ទាំងអ្នកមានជំនឿទៅលើអារក្សអ្នកតា ដែលជាជំនឿរបស់ខ្មែរដើមយកមកសម្តែង ផង។ គឺចាប់ពីពេលនោះមកហើយ ដែលល្ខោន ឬល្ខោនពាក់មុខដែលមានសុទ្ធតែសិល្បករ ប្រុសៗជាអ្នករាំបានចាប់កំណើតឡើង ។
ដូចបានជំរាបបញ្ជាក់ខាងលើម្តងរួចមកហើយថា រឿងរ៉ាវទាំងពីរដែលទាក់ទិននឹងប្រភពកំណើតល្ខោនខោល ដែលបានរៀបរាប់ដូចខាងលើ យើងសង្កេតឃើញមិនមានឯកសារណា កត់ត្រាឱ្យបានច្បាស់លាស់ជាភស្តុតាងទេ…ប៉ុន្តែវាជារឿងនិយាយ តៗគ្នា ពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយទៀត តាមការនិយមរបស់ប្រជារាស្ត្រខ្មែរតែប៉ុណ្ណោះ ។
ម្យ៉ាងទៀតទម្រង់ល្ខោនប្រុសនេះ មិនមែនមាននៅតែប្រទេសកម្ពុជាយើងនេះទេ ។ យើងសង្កេតឃើញមាននៅក្នុងប្រទេសនានាជាច្រើន ដែលធ្លាប់មានអារ្យធម៌ដ៏ចំណាស់ និងរីកចំរើនដូចជាប្រទេសឥណ្ឌា និងប្រទេសជប៉ុនជាដើម។
ទម្រង់ល្ខោនប្រុសដែលល្បីល្បាញជាងគេនៅប្រទេសឥណ្ឌា មានឈ្មោះថា «កាថាកាលី» (KATHAKALI) ដែលមានអាយុរាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ។ ចំណែកនៅប្រទេសជប៉ុនវិញទម្រង់ល្ខោន«កាប៊ូគី» ( KABUKI ) ជប៉ុន ក៏មានសុទ្ធតែសិល្បករ ប្រុសៗជាអ្នករាំ ហើយក៏មានអាយុច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយដែរ ?
ចំពោះកាលបរិច្ឆេទពិតប្រាកដនៃដើមកំណើតរបស់ល្ខោនខោលវិញនោះ វារឹតតែជាការស្មុគស្មាញណាស់ទៅទៀត សម្រាប់យើងជាអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ ដ្បិតប្រទេសកម្ពុជា ជាប្រទេសបានជួបនូវផលវិបាកដោយសារសង្គ្រាមបំផ្លាញជាតិ ច្រើនជំនាន់រាប់មិនអស់ ។ គ្រប់សង្គ្រាមដែលបានកើតឡើងសុទ្ធតែបានបំផ្លាញវប្បធម៌ជាតិ តាមរយៈការបំផ្លាញឯកសារ បំផ្លាញបេតិកភណ្ឌ លួចយកសម្បត្តិវប្បធម៌ជាតិកម្ពុជា និងមានការកាប់សម្លាប់សិល្បករ ដែលជាឯកសាររស់របស់ជាតិខ្មែរជាដើម ។
ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាក្តី ក៏នៅមានចំណុចពិសេសខ្លះ ដែលធ្វើឱ្យយើងអ្ន្កស្រាវជ្រាវចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំង… នោះគឺល្ខោនខោល សម្តែងបានតែរឿងរាមកេរ្តិ៍មួយគត់ ។ ឆ្លងតាមចំណាប់អារម្មណ៍លើចំណុចនេះ ហើយក៏ដោយយោងទៅលើឯកសារ ដែលសេសសល់ច្រើនបង្គួរ ស្តីពីរឿងរាមកេរ្តិ៍នៅប្រទេសកម្ពុជានោះ អ្នកស្រាវជ្រាវសាកល្បងវិភាគដើម្បីបំភ្លឺពីកាលបរិច្ឆេទនៃទម្រង់ល្ខោនខោលនេះដូចតទៅ ។
រឿងរាមកេរ្តិ៍ជារឿងមួយដែលមានចំណាស់ជាងគេ ហើយមានប្រជាប្រិយភាពបំផុតនៅប្រទេសកម្ពុជា ។ បើតាមឯកសាររបស់ព្រះតេជគុណប៉ាង ខាត់ ក្នុងសៀវភៅព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសខ្មែរ ព្រះអង្គបានមានពុទ្ធដីកាថា ព្រហ្មញ្ញសាសនា ក៏ដូចជា ពុទ្ធសាសនាដែរ បានហូរចូលដល់ជ្រោយសុវណ្ណភូមិ «ក្នុងនោះមានប្រទេសកម្ពុជា» តាំងពី៣០៩ឆ្នាំមុន គ្រឹស្តសករាជមកម្ល៉េះ ។ ចុះបើព្រហ្មញ្ញសាសនាហូរចូលមក តើរឿងរាមាយណៈ ដែលជារឿងផ្សព្វផ្សាយពីឥទ្ធិពលសាសនានេះអាចហូរចូលមកក្នុងពេលនោះដែរឬទេ ? ឬក៏ហូរចូលមកក្នុងពេលដែលព្រាហ្មណ៍កៅណ្ឌិន្យ ចូលមកច្បាំង រួចរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាងនាគី «សោមា» «ព្រះថោង និងនាងនាគ » ? ឬក៏ហូរចូលមកក្រោយពេលនោះ ប៉ុន្តែមុនសម័យអង្គរ ?
សព្វថ្ងៃគេសង្កេតឃើញមានសំណល់រឿងរាមកេរ្តិ៍ «រាមាយណៈ» ជាច្រើន នៅស្ទើរតែគ្រប់ទម្រង់នៃទម្រង់សិល្បៈខ្មែរដូចជា៖
១-សិល្បៈចម្លាក់
-រូបចម្លាក់ នៅប្រាសាទកោះកេរ សាងក្នុងដើមសតវត្សរ៍ទី១០ «អន្លើ ខ្លះៗ នៃរឿងរាមកេរ្តិ៍ » ។
-ប្រាសាទបន្ទាយស្រី កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១០ «អន្លើ ខ្លះៗនៃរឿងរាមកេរ្តិ៍» ។
-ប្រាសាទបាពួន ដើមសតវវត្សរ៍ទី១១ «អន្លើ ខ្លះៗនៃរឿងរាមកេរ្តិ៍ » ។
-ប្រាសាទអង្គរវត្ត សាងក្នុងអំឡុងឆ្នាំ១១១៣-១១៥២ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសូរិយាវរ្ម័នទី២ នៅប្រាសាទនេះ រឿងរាមកេរ្តិ៍ ត្រូវគេឆ្លាក់នៅច្រើនកន្លែង ខុសៗគ្នា ដូចជានៅទ្វារខាងលិចជ្រុងខាងត្បូង ទ្វារខាងលិចជ្រុងខាងជើង ជញ្ជាំងខាងលិចជាដើម ។ ឯសាច់រឿងរាមកេរ្តិ៍វិញ គេសង្កេតឃើញមានច្រើនអន្លើ តាំងពីព្រះរាមទទួលជ័យជម្នះ ក្នុងការប្រឡងលើកធ្នូ… រាពណ៍ចាប់នាងសិតា ចម្បាំងរវាងព្រះរាម និងសម្ព័ន្ធមិត្តស្វាទល់នឹងពួករាពណ៍ និងអសុរឯទៀតជាសម្ព័ន្ធមិត្ត រហូតដល់ឆាកស្តីពីនាងសិតាលុយភ្លើងដើម្បីបញ្ជាក់ពីការស្មោះត្រង់របស់នាងចំពោះស្វាមី ថ្វីដ្បិតតែក្រុងរាពណ៍បានចាប់យកនាងទៅនគរក្រុងលង្លាអស់កាលយូរក៏ដោយ និងអន្លើផ្សេងពីនេះច្រើនទៀត ។
ប៉ុន្តែប្រការដែលគួរឱ្យសោកស្តាយជាទីបំផុតនោះគឺ រហូតមកដល់ថ្ងៃដែលយើងខ្ញុំកំពុងតែសិក្សានេះ រូបចម្លាក់មួយចំនួនកំពុងទទួលគ្រោះអាសន្នពីការបំផ្លិចបំផ្លាញនៃសង្គ្រាម និងមួយចំនួនទៀតកំពុងតែទទួលការគំរាមកំហែងពីគ្រោះធម្មជាតិដូចជាអន្លើដែលបង្ហាញពីភក្តីភាពរបស់នាងសិតាចំពោះព្រះរាម «សិតាលុយភ្លើង» ដែលពេលនេះមើលស្ទើរតែលែងស្គាល់ទៅហើយ ព្រោះចម្លាក់នេះត្រូវពុកផុយរបេះជ្រុះដោយសារទឹកភ្លៀង ដែលច្រោះតាមដំបូលចុះមក ។
២-សិល្បៈនិទានរឿង ៖ ដែលជាទំនៀមទម្លាប់ពីបរមបុរាណរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា… ក្នុងការនិទានរឿងរាមកេរ្តិ៍ នៅប្រទេសកម្ពុជាសិល្បករជំនាញពីរនាក់ត្រូវគេស្គាល់ជាទូទៅគឺ៖ លោកតាគ្រុឌដែលមានដើមកំណើតនៅខេត្តកំពង់ចាម មានក្រាំងរឿងរាមកេរ្តិ៍ ពិសេសរបស់គាត់មានកម្រាស់រហូតដល់ទៅកន្លះម៉ែត្របណ្តោយជាងមួយម៉ែត្រ… ។ ប៉ុន្តែក្រាំងនេះត្រូវបានគេបូជាជាមួយសាកសពរបស់គាត់ក្នុងពេលដែលគាត់អនិច្ចកម្មទៅ នៅភូមិកំណើតរបស់គាត់ ។
សិស្បករចំណានម្នាក់ទៀត គឺតាចក់មានដើមកំណើតនៅខេត្តសៀមរាប អ្នកទាំងពីរនាក់សុទ្ធតែមានសំនួនវោហារពីរោះរណ្តំណែងណង ពូកែខាងនិទានរឿងរាមកេរ្តិ៍មាន
ការឆ្លាតវាងវៃ ច្នៃប្រឌិតរឿងទៅតាមលក្ខណៈពិសេសនៃសង្គមខ្មែរ ដូចជាអន្លើ ហនុមានភ្នាល់ទាញរោមជើងព្រះរាម ឬហនុមានដុតក្រុងលង្កាជាដើម ប្រកបដោយកាយវិការរស់រវើកធ្វើឱ្យអ្នកស្តាប់ស្លុងអារម្មណ៍ផ្ទុះសំណើចយ៉ាងខ្លាំងខ្ទរខ្ទារតាមការនិទានរបស់គាត់ ។
៣-ខាងសិល្បៈវិចិត្រកម្ម ៖ សំណល់ខាងសិល្បៈវិចិត្រកម្មផ្នែកគំនូរបុរាណ មានគំនូររឿងរាមកេរ្តិ៍មួយចប់ នៅក្នុងថែវវត្តព្រះកែវមរតកក្នុងបរិវេណព្រះបរមរាជវាំងនៅរាជធានីភ្នំពេញ ។ មានជាអន្លើរឿងរាមកេរ្តិ៍ខ្លះទៀតនៅតាមវិហារនានាដូចជាវិហារវត្តព្រះរាជបូព៌ ក្នុងទីរួមខេត្តសៀមរាបជាដើម ។
៤-ខាងទម្រង់សិល្បៈទស្សនីយភាព
ខាងផ្នែកសិល្បៈទស្សនីយភាព យើងសង្កេតឃើញមានទម្រង់បី ដែលសម្តែងរឿងរាមកេរ្តិ៍ រហូតមកទល់សព្វថ្ងៃនេះគឺ៖
ក-ល្ខោនក្បាច់បុរាណ ដែលមានសុទ្ធតែសិល្បការិនីជាអ្នករាំ សូម្បីតែតួព្រះរាម ឬព្រះលក្ម្សណ៍ក៏ដោយ ហើយអាចសម្តែងរឿង «រាមកេរ្តិ៍» ផងដែរ និងរឿងឯ ទៀតៗផង ដូចជារឿង «ព្រះជិនវង្ស» រឿង«ទិព្វសង្វារ» រឿង «ព្រះវេស្សន្តរ» រឿង«ក្រៃថោង» រឿង «ព្រះចន្ទគោរព» ជាដើម ។ល។
ខ-ល្ខោនស្រមោល ៖ ស្បែកធំដែលជាប្រភេទសិល្បៈសក្ការៈ សម្តែងបានតែរឿងរាមកេរ្តិ៍មួយគត់ មិនមានសម្តែងរឿង ផ្សេងទៀតឡើយ ។
គ-ល្ខោនខោល៖ ដែលជាល្ខោនពាក់មុខ ហើយមានសុទ្ធតែ ប្រុសៗជាអ្នករាំ សម្តែងបានតែរឿងរាមកេរ្តិ៍មួយគត់ ដូចជាល្ខោនស្រមោល ស្បែកធំដែរ ។
៥-ឯកសារសំណេរ ៖ ក្រៅពីទម្រង់សិល្បៈខាងលើ យើងនៅមានសំណល់ឯកសារខាងសំណេរ ដូចជាឯកសាររបស់អ្នកអង្គម្ចាស់វឌ្ឍឆាយាវង្ស ដែលពុទ្ធសាសនបណ្ឌិតបោះពុម្ពផ្សាយ ហើយដែលត្រូវបានគេជ្រើសរើសយកមកបញ្ចូលក្នុងកម្មវិធីសិក្សាតាំងពីជំនាន់សង្គមរាស្ត្រនិយមមកម្ល៉េះ ។
បើតាមឯកសារនេះ យើងឃើញថា រឿងរាមកេរ្តិ៍របស់ខ្មែរ មានរហូតដល់ទៅ៨០ខ្សែ ឯណោះ ។ ប៉ុន្តែឯកសារដែលបានរកឃើញ និងយកមកបោះពុម្ពផ្សាយហើយចំនួនតែ១៦ខ្សែប៉ុណ្ណោះ គឺពីខ្សែ១ដល់ខ្សែ១០ និងពីខ្សែ៧៥ដល់ខ្សែ៨០… នៅបាត់ចំនួន៦៤ខ្សែទៀត មិនទាន់រកឃើញ ។
បើយើងពិនិត្យមើលវិធីនិពន្ធក្នុងសៀវភៅទាំង១៦ខ្សែនោះ យើងឃើញថារបៀបនិពន្ធ មិនមែនសរសេរបែបប្រលោមលោកធម្មតាឡើយ ។ ផ្ទុយទៅវិញយើងឃើញជារបៀបកាត់កងឆាកល្ខោន ដោយកាត់សាច់រឿង ជាដុំៗ ជាអន្លើៗ បន្តបន្ទាប់គ្នា… ។ មានពាក្យពោលដែលយើងសង្កេតឃើញភាគច្រើនជាកំណាព្យបទកាកគតិ បទព្រហ្មគីតិ បទពំនោល និងបទពាក្យ៦ជាដើម ។ សម្រាប់ឱ្យអ្នកពោល និងសិល្បករអ្នកសម្តែង អាចសម្តែងបានងាយស្រួលទៅវិញ ។
មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះ នៅក្នុងអត្ថបទជាច្រើននៃសៀភៅទាំង១៦ខ្សែនេះ មានពាក្យខ្លះ បញ្ជាក់ពីការដឹនាំរឿង បង្ហាញបទពោល និងមានឈ្មោះបទភ្លេងយ៉ាងច្រើនទៀតផង…។ ក្នុងចំណោមបទទាំងនោះ មានបទមួយឭចំនួនធំដែលអ្នកស្រាវជ្រាវ និងចងក្រងឯកសារពុំស្គាល់ព្រោះការសិក្សាផ្នែកតន្ត្រីនៅរកឈ្មោះពុំទាន់ឃើញអស់នៅឡើយ…។ ដូច្នេះអ្នករៀបរៀងសូមលើកយកតែបទមួយចំនួនដែលយើងស្គាល់ឈ្មោះ…យល់ពីសារសំខាន់របស់បទសម្រាប់ប្រើក្នុងល្ខោន ហើយដែលប្រជាជនកម្ពុជានិយមប្រើរហូតដល់សព្វថ្ងៃ និងបទខ្លះទៀតដែលយល់ថា គ្រាន់តែជាការព្នាយឈ្មោះបន្តិចបន្តួច ទៅតាមពេលវេលាដ៏យូរលង់ប៉ុណ្ណោះដូចជា៖
១-បទស្ដេចលីលា ៖ខ្សែ១ ទំព័រ១ ជាពញាដើរ ខ្សែ៧៦ទំព័រ៩ហើយដែលសព្វថ្ងៃមានអ្នកខ្លះហៅផ្សាដឺន តាមភាសាថៃ ដែលបកប្រែយកពីឈ្មោះដើមរបស់ខ្មែរទៅ… និងអ្នកខ្លះហៅថាស្ដេចយាង ។
២-បទដំណក ៖ ខ្សែ០១ទំព័រ៤៧ ជាបណ្ហក ខ្សែ៣ ទំព័រ២៣ ជាបណ្ហក ខ្សែ៤ ទំព័រ២១, ជាកែវណក ខ្សែ៦ទំព័រ២២, ជាបិនណក ខ្សែ៩ទំព័រ១៥ ជាដំណក ខ្សែ៩ទំព័រ៣២, ជាបទក្រៅណក ខ្សែ៧៦ទំព័រ៣៣… ឈ្មោះក្រៅណកនេះត្រូវបានគេប្រើរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។
៣-បទឆាន ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ៣ ប្រហែលជាបទជើតឆាន ដែលយើងប្រើសព្វថ្ងៃទេដឹង ?
៤-បទទ្រង់គ្រឿង ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ១ ប្រហែលជាបទខមទ្រង់គ្រឿង ដែលខ្មែរប្រើសព្វថៃ្ងទេដឹង ?
៥-បទស្ដេចលា ៖ ខ្សែ១ ទំព័រ៣២ រហូតដល់ខ្សែ១០ ទំព័រ២៤ បទនេះប្រហែលជាបទលា ដែលមានប្រើរហូតដល់សព្វថ្ងៃ ព្រោះក្នុងឯកសារនេះ កន្លែងខ្លះបទឱត សរសេរជាសម្ដេចឱត ក៏មាន ។
៦-បទស្មឹងថង ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ៣៨ បទនេះប្រហែលជាបទសមិនថង សព្វថ្ងៃ ។
៧-បទពញាសោក ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ៣៩ បទនេះសព្វថ្ងៃអ្នកខ្លះហៅផ្យាសុ តាមភាសាថៃ ដែលបកពីឈ្មោះដើមរបស់ខ្មែរទៅ និងអ្នកខ្លះទៀតនិយមហៅបទ មន្ត្រីសោកាក៏មាន។
៨-បទថយ៉យ ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ៤៣ គឺបទតាយ៉យ ដែលមានប្រើសព្វថ្ងៃ ។
៩-បទក្លុម ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ១ រហូតដល់ខ្សែ៧៩ ឃើញប្រើឈ្មោះដដែល បទនេះគឺបទក្លុំ ឬក្លុម ឬខ្ញុំដែលជាឈ្មោះនិយមប្រើសព្វថ្ងៃ ។
១០-បទច្រះ ៖ ខ្សែ១ ទំព័រ១០ រហូតដល់ខ្សែ១០ ឃើញប្រើឈ្មោះដដែល…។ ចាប់ពីខ្សែ៧៥ ទំព័រ៦ សល់ខ្សែ៨០ ឃើញប្ដូរមកប្រើឈ្មោះត្រះវិញ បទនេះគឺបទត្រាក់ ដែលមានប្រើសព្វថ្ងៃ ។
១១-បទឌិត ៖ ខ្សែ១ ទំព័រ២៤ រហូតដល់ខ្សែទី៨០ ប្រើឈ្មោះដដែល ។ បទនេះគឺបទអូត ដែលគេនិយមប្រើសព្វថ្ងៃ ។
១២-បទស្មើ ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ១៥ រហូតដល់ខ្សែ៨០ ប្រើឈ្មោះដដែល ។ បទនេះគឺបទស្មើ ដែលប្រើសព្វថ្ងៃ ។
១៣-បទយានី ៖ ខ្សែ៧៧ ទំព័រ៤៨ រហូតដល់សព្វថ្ងៃប្រើឈ្មោះដដែល ។
១៤-បទដួងព្រះធាតុ ៖ ខ្សែ៧៦ ទំព័រ៤៦ រហូតដល់សព្វថ្ងៃ ប្រើឈ្មោះដួងព្រះធាតុដដែល ប៉ុន្តែមានអ្នកខ្លះនិយមហៅដួងប៉ាងថាត តាមភាសាថៃ ដែលបានមកពីឈ្មោះដើមរបស់ខ្មែរ ។
១៥-បទជុំព្រៃ ៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ៣ រហូតដល់ខ្សែបញ្ចប់ មានឈ្មោះបទជុំព្រៃដដែល ។ សព្វថ្ងៃឈ្មោះនេះ ក៏គ្មានដោះដូរអ្វីដែរ គឺឈ្មោះបទជុំព្រៃដដែល ។
១៦-បទពិលាប ៖ ខ្សែ២ ទំព័រ២២ រហូតដល់ខ្សែ ក្រោយៗ ហើយសព្វថ្ងៃបទនេះក៏មានឈ្មោះបទពិលាបដដែលគ្មានផ្លាស់ប្តូរអ្វីទេ ។
១៧-បទប្រគុំ ៖ ខ្សែ១ ទំព័រ៣២ ដល់ខ្សែចុងបញ្ចប់ឃើញប្រើឈ្មោះដដែល ហើយសព្វថ្ងៃបទមានឈ្មោះប្រគុំដដែលគ្មានផ្លាស់ប្តូរអ្វីទេ ។
១៨-បទឆា៖ ខ្សែ៧៥ ទំព័រ១ រហូតដល់ខ្សែ ក្រោយៗ ហើយសព្វថ្ងៃក៏នៅតែប្រើឈ្មោះបទឆា ដដែលគ្មានប្រែប្រួលឡើយ ។
១៩-បទជើតឈឹង៖ ខ្សែ៤ ទំព័រ២៤ និងទំព័រ៣០ រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ក៏នៅតែប្រើឈ្មោះបទជើតឈឹងដដែល ។
២០-បទជើត ៖ ពីខ្សែ១ រហូតដល់ខ្សែចុងក្រោយឈ្មោះដដែល ហើយសព្វថ្ងៃឈ្មោះបទនេះក៏ត្រូវគេរក្សាទុកដដែលគ្មានការផ្លាស់ប្តូរអ្វីទាំងអស់ ។
-តាមរយៈការរៀបរាប់បទភ្លេងទាំង
ឡាយខាងលើនេះ និងមានឈ្មោះបទភ្លេងជាច្រើនទៀតតាំងពីខ្សែ១ ដល់ខ្សែ៨០ ដែលពុំទាន់អាចសម្គាល់ឱ្យបានច្បាស់លាស់នោះ… របៀបកាត់កងឆាកដោយចែកសាច់រឿង ជាឈុតៗបន្តគ្នា និងកំណាព្យជាពាក្យពោល ផ្សេងៗ ព្រមដោយពាក្យជាកំណត់ចំណាំនៃការដឹកនាំរឿងផងនោះ ជឿថាឯកសារសំណេរនេះ គឺប្រាកដជារឿងល្ខោន «Pièce de théatre» មិនមែនជារឿងប្រលោមលោក ឬក៏អត្ថបទប្រភេទដទៃទៀតឡើយ សមតាមការសន្និដ្ឋានរបស់លោកសាស្ត្រចារ្យ អ្នកស្រាវជ្រាវផ្នែកអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរដែលថា ៖ អត្ថបទរឿងរាមកេរ្តិ៍នេះ ជានាដ្យកថាមែន ។
ចុះបើឯកសារនេះ ជាអត្ថបទរឿងល្ខោនមែននោះ តើជាអត្ថបទរបស់ទម្រង់ល្ខោនណាមួយ ?
ដោយយោងទៅលើការនិយមរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា ក្នុងការប្រើវិធីសាស្ត្របែបបុរាណ «Méthode Empérique» ក្នុងការបន្តស្នាដៃពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយទៀត ដោយបង្រៀនឱ្យទន្ទេញចាំមាត់ ឬក៏និយាយប្រាប់ តៗគ្នាពីឪពុកទៅកូន ពីគ្រូទៅសិស្ស និងដោយផ្អែកទៅលើភាពជាក់ស្តែងដែលមានសេសសល់រហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ នោះគេឃើញទម្រង់ល្ខោនបី គឺល្ខោនស្រមោល ល្ខោនពាក់មុខ និងល្ខោនក្បាច់បុរាណដែលសម្តែងរឿងរាមកេរ្តិ៍ ដូចបានជម្រាបពីខាងលើម្តងមកហើយ ។
ប៉ុន្តែបើលើកយកបច្ចេកទេសសម្តែងមកពិនិត្យឱ្យបានហ្មត់ចត់នោះ ឃើញថា ក្នុងទម្រង់ទាំងបីដូចជម្រាបខាងលើ… ឯកសាររឿងល្ខោននេះមិនមែនសម្រាប់ល្ខោនក្បាច់បុរាណទេ ព្រោះល្ខោនក្បាច់បុរាណជាល្ខោនដែលយកចម្រៀងជាក្រុម « Choeur» ជាមធ្យោបាយជូនដំណើរសាច់រឿង និងជូនកាយវិការអ្នករាំ ដែលត្រូវហាត់យ៉ាងហ្មត់ចត់ជាមុន រហូតដល់ចាំស្ទាត់ ស្ទើរតែក្លាយជាស្វ័យប្រវត្តិ មិនមានប្រើបទពំនោល ដូចជាល្ខោនស្រមោល «ស្បែកធំ » ឬល្ខោនខោលឡើយ ។
ផ្ទុយទៅវិញ អត្ថបទសំណេរនេះ មានពាក្យពោលយ៉ាងច្រើន ដែលពីក្នុងខ្សែ១រហូតខ្សែ១០ប្រើពាក្យថាសំណា រួចពីខ្សែ៧៥ដល់៨០ឃើញប្រើជាបទរាប ឬនិយាយបទរាយ ដូច្នេះអត្ថបទល្ខោនរឿងរាមកេរ្តិ៍នេះ បើមិនសម្រាប់ល្ខោនស្រមោលស្បែកធំទេ មានតែល្ខោនខោលប៉ុណ្ណោះ ព្រោះទម្រង់ទាំងពីរមានប្រើពំនោលដូចគ្នា ។ ឯរបៀបប្រើបទភ្លេងពិណពាទ្យទៀតសោតក៏ប្រហាក់ប្រហែលគ្នាដែរ … ។
ប៉ុន្តែបើយើងពិនិត្យទៅលើកំណត់ចំណាំ ដែលបញ្ជាក់ពីការដឹកនាំរឿងវិញ«La mise en scène» ដូចជាពាក្យថា ៖
-ជើតឈឹង ហើយពោល៖ ខ្សែ៤ ទំព័រ៣០ ដែលបញ្ជាក់ឱ្យដឹងថា ភ្លេងត្រូវលេងបទជើតឈឹង កាលណាអ្នកភ្លេងលេងចប់ហើយនោះអ្នកពោលត្រូវពោលបន្ត ។ ឬពាក្យថា ៖ ល្បងកាន់ ហើយជើតជំហានធំខ្សែ៤ ទំព័រ៥ ។
-បងនូវយកមេទៅបង្ហាញបុណ្យ ហើយមេដឹងគុណ ញញឹមញញែមរកបង ។
-ទេពីក្រោធប្រះខ្លួនហោង រាពណ៍ឱបហោះផ្សង អាណាថកបណ្តាលវេហាស៍ ។
ពាក្យនេះបញ្ជាក់ពីការសម្តែង និងការដឹកនាំរឿង គឺតួរាពណ៍ដែលត្រូវចាប់នាងសីតាត្រូវធ្វើកាយវិការជាចាប់ ឬប៉ះនាងដោយលឹបល ញញើតញញើម រួចហើយឈានជំហាន ធំៗដើម្បីដកថយដូចជាភ្ញាក់… រួចចូលចាប់នាងម្តងទៀត ចាប់បានហើយ «ឱបហោះយកទៅ…» ។ ការដឹកនាំរឿងរបៀបនេះ សង្កេតឃើញត្រូវបានគេថែរក្សារហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ទោះក្នុងល្ខោនក្បាច់បុរាណក៏មាន ទោះក្នុងទម្រង់ល្ខោនខោលក៏មាន ។
ឬពាក្យថា ៖ ព្រះលក្ម្សណ៍វ័ណ្ឌមាលា ខ្សែ៥ទំព័រ៣៥ ។
-ដងណោះព្រះលក្ម្សណ៍នរបតី ដាលដោះរួសខ្មី ក៏វ័ណ្ឌមាលាដ៏សុគ្រីព ។
-ក្រាបថ្វាយបង្គំ សូមពរជីព ស្រេចហើយសុគ្រីព ក៏ហោះវឹងថ្កានពាលី ។
អន្លើនេះបើយោងតាមពាក្យកំណត់នៃការដឹកនាំរឿងខាងលើ ឃើញថាព្រះល??
ចែករំលែកព័តមាននេះ